cóż pozostało z duszy, której nie mieścił świat?. . .

   - Cóż pozostało z duszy, której nie mieścił świat? Kilka napisanych przez kogoś, kalekich, urwanych wierszy, nie tworzących nawet strof. Błądzę po ziemi. Odwiedzam tych, którzy byli mi drodzy, ale serca ich się zamknęły. Którędy wrócić do życia? Krążę wokół domu o zaryglowanych drzwiach niczym pies... Och, żebym mógł żyć niezależny, nie chwytając się jak topielec waszych żywych ciał.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

obiektywnie klęska staje się wtedy źródłem wielkiej, choć niełatwej satysfakcji. . .

   W momencie kiedy wszystko dzieje się na opak, wielkim szczęściem jest sprawdzenie, iż własne serce - wystawione na próbę - ma hart i wytrzymałość. Gdy wydaje się, że jakiś niewidzialny, wszechmocny wróg, którego jedni nazywają Bogiem, inni diabłem, dopada nas, usiłuje powalić, a my trwamy nieugięci, mając wewnętrzną świadomość odniesionego zwycięstwa, odczuwamy radość i dumę w pełnym znaczeniu tego słowa, mimo iż pozornie los nas powalił. Poniesiona obiektywnie klęska staje się wtedy źródłem wielkiej, choć niełatwej satysfakcji.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

to ziemia usiana grobami, kres podróży. . .

   - Widzę podróż - powiedział. - Daleką podróż, a u jej kresu ogromny dom z mnóstwem drzwi. To chyba stolica jakiegoś królestwa, szefie, a może ów klasztor, w którym jako odźwierny będę robił te machlojki, o jakich ci mówiłem.
   - Nalej wina, Zorbo, i skończ wróżby. Ja ci powiem, co oznacza ten wielki dom z niezliczoną ilością drzwi. To ziemia usiana grobami, kres podróży. Twoje zdrowie, łobuzie!

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

jak dziwną maszyną jest człowiek. . .

- Widzisz, jak dziwną maszyną jest człowiek? Pakujesz w nią chleb, wino, ryby, rzodkiewki, a wychodzą z niej westchnienia, śmiech, sny. Cała fabryka! W naszych głowach mieści się zapewne takie kino, co gada.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

ten świat godny jest tylko splunięcia. . .

Wstyd będzie dla naszego przedsiębiorstwa, jeśli zobaczą, jak tarzamy się w trawie! A więc szybko - sztywne kołnierzyki i krawaty! Przywdziewamy maskę powagi! Głowy można nie mieć, wystarczy, gdy będzie kapelusz... Ten świat godny jest tylko splunięcia.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

ojczyzna, mówisz... wierzysz w bzdury. . .

- Ojczyzna, mówisz... Wierzysz w bzdury, które plotą twoje szpargały... Posłuchaj, mnie powinieneś wierzyć, nie im: jak długo będą istniały granice, tak długo człowiek pozostanie zwierzęciem, dzikim zwierzęciem...

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

za lolę zapłaci opat, klasztor, matka boska. . .

Dostaniemy las na pół darmo.
- Co ty znowu knujesz, Zorbo?
- Zostaw, to moja sprawa, naoliwię coś i koło się potoczy - zrozumiałeś?
- A to dlaczego? Nie rozumiem...
- Dlatego, że w Kastellionie wydałem więcej, niż należało. Dlatego, że Lola kosztowała mnie, to znaczy ciebie, ładną forsę. Myślisz, że zapomniałem? Myślisz, że nie mam ambicji? Nie chcę plamy na moim honorze! Ja wydałem, ja płacę. Zrobiłem rachunek: Lola kosztowała mnie siedem tysięcy, odbiję to sobie na kupnie lasu. Za Lolę zapłaci opat, klasztor, Matka Boska. To jest mój plan - jak ci się podoba?

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

uczynisz cud, jeśli skupisz myśl na jednej tylko sprawie. . .

   - Istnieją góry, których szczyty sięgają nieba - ciągnąłem. - Wznoszą się na nich klasztory. Żyją tam mnisi w żółtych szatach, siedzą na skrzyżowanych nogach miesiąc, dwa, sześć - i rozmyślają o jednej rzeczy. Jednej, słyszysz? Nie o dwóch! Nie myślą jak my o kobietach i węglu czy książkach i węglu. Koncentrują umysł na jednej, tylko jednej rzeczy i czynią cuda. Czy zauważyłeś, Zorbo, co dzieje się, gdy położysz soczewkę na słońcu i wszystkie promienie skupią się w jednym punkcie? Z tego punktu wkrótce bucha ogień. Dlaczego? Bo siła słońca nie rozprasza się, lecz koncentruje na nim. Podobnie ma się rzecz z umysłem człowieka. Uczynisz cud, jeśli skupisz myśl na jednej tylko sprawie. Zrozumiałeś?

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

obecne i przyszłe życie stanowi jedność!. . .

   Wyszedłem z kopalni i ruszyłem w stronę morza. Otwarłem książkę, którą niosłem, zapomniałem o głodzie. “Umysł też jest kopalnią” - myślałem idąc. I zagłębiłem się w niezmierzonych pokładach mózgu.
   Pasjonująca książka - o pokrytych śniegiem górach Tybetu, tajemniczych klasztorach, milczących mnichach w żółtych szatach, którzy poprzez koncentrację woli zmuszają eter, aby przyjął upragniony przez nich kształt.
   Wysokie szczyty, powietrze pełne duchów. Nie dociera tu zgiełk ludzkiego życia. Oto doskonały asceta gromadzi swych uczniów - chłopców od szesnastu do osiemnastu lat - i wiedzie ich o północy do zamarzniętego jeziora górskiego. Rozbierają się, wyrąbują przerębel, zanurzają szaty w lodowatej wodzie, potem zakładają je, by wysuszyć ciepłem własnego ciała. Powtarzają to siedmiokroć. Wreszcie wracają do klasztoru na jutrznię.
   Wspinają się na szczyt górski, wysoki na pięć do sześciu tysięcy stóp. Siadają spokojnie, oddychają głęboko i rytmicznie i mimo iż są półnadzy, nie marzną. Trzymają w dłoniach puchar z zamarzniętą wodą, wpatrzeni weń koncentrują wolę na kryształowej powierzchni lodu - i woda zaczyna wrzeć. Wtedy przygotowują herbatę.
   Asceta doskonały gromadzi wokół siebie uczniów i rzecze:
   “Biada temu, kto nie ma w sobie źródła szczęścia!
   Biada temu, kto pragnie przypodobać się innym!
   Biada temu, kto nie czuje, że obecne i przyszłe życie stanowi jedność!”

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

religię zacząłem odczuwać jak sztukę. . .

Dawne wzruszenia religijne przekształciły się teraz w doznania estetyczne. Dzikie plemiona wierzą, że instrument muzyczny, nie używany do religijnych obrzędów, traci swoją mistyczną moc, choć wydaje harmonijne dźwięki. Moja wiara uległa takiej właśnie przemianie. Religię zacząłem odczuwać jak sztukę.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

ustąp, dziadku, z przejścia. . .

   Ale człowiek, wyobraź sobie, wcale nie uważał się za wieprza. Ubrał się w miękki kapelusz, zarzucił niedbale na ramiona marynarkę, włożył spodnie z dobrze zaprasowanym kantem i tureckie bambosze z czerwonym pomponem. Za pas zatknął sztylet - zapewne dostał go od diabła - z napisem: “Pożrę cię!”
   To był właśnie człowiek. Bóg podał mu rękę do ucałowania, a on podkręcił wąsa i powiada: “Ustąp, dziadku, z przejścia”.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

sięgnąłem na półkę po ukochaną książkę, jaką tu przywiozłem, poezje. . .

12. 

   Zapadłem w sen. Gdy się ocknąłem, Zorba już wyszedł. Było zimno, nie miałem najmniejszej ochoty wstawać, sięgnąłem na półkę po ukochaną książkę, jaką tu przywiozłem, poezje Mallarmego. Czytałem powoli, urywkami, zamykałem tomik i znowu go otwierałem, wreszcie odłożyłem. Słowa tych wierszy wydały mi się po raz pierwszy anemiczne, wyblakłe, pozbawione ludzkich treści, puste i zawieszone w próżni; były niby destylowana woda pozbawiona nie tylko zarazków, ale i życiodajnych substancji.
   W religiach, które utraciły moc wiary, bogowie stają się tylko figurami retorycznymi, ornamentami dla ludzkiej samotności lub obrazami zdobiącymi ściany. Coś podobnego działo się z tą poezją. Namiętność i tęsknota serca tętniącego żywymi sokami obróciła się w pustą igraszkę i jałową grę intelektu.
   Znów otworzyłem książkę, zacząłem czytać. Dlaczego przez tyle lat pozostawałem pod urokiem tych wierszy? Czysta poezja! Tętniące życie przekształca w błyskotliwą rozrywkę, pozbawioną choćby kropli krwi. Wedle niej gruboskórny, nieociosany, skalany miłością cielesną i żądzą ród ludzki powinien stać się abstrakcyjną ideą i ulegając alchemii mózgu zdematerializować się i rozproszyć.
   Jak to się stało, że wszystko, co dotąd uważałem za cenne, tego ranka wydało mi się cyrkową ekwilibrystyką i kłamstwem szarlatana? Tak właśnie zaczyna się upadek każdej kultury - błyskotliwym popisem magika: czystą poezją, czystą muzyką, pustą myślą. I nie ma już człowieka, który wątpi, który wierzy, który na coś oczekuje, czegoś się obawia, ponieważ całą ziemię opanował duch i nie ma skrawka, gdzie by można zapuścić korzenie i czerpać nimi życiodajne soki. Człowiek stał się jałowy, bezpłodny, pozbawiony krwi. Wszystko przekształca się w nim w słowa, a słowa w muzyczną igraszkę, ale ostatni człowiek posuwa się jeszcze dalej, siada na skraju swojej samotni i przeobraża muzykę w puste, matematyczne równanie.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

rozbij szkiełko, szefie, rozbij je zaraz. . .

“Jeśli weźmiesz szkiełko - powiedział pewnego dnia jakiś inżynier - i obejrzysz wodę, którą pijemy, zobaczysz miliony malutkich robaczków, których nie widać gołym okiem”. Jak je zobaczysz, nie wypijesz wody. Nie wypijesz i zdechniesz z pragnienia. Rozbij szkiełko, szefie, rozbij je zaraz, robaczki znikną i będziesz mógł orzeźwić się wodą.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

w nic nie wierzę. gdybym wierzył w człowieka, musiałbym teraz wierzyć w boga. . .

- Nie gniewaj się, szefie. W nic nie wierzę. Gdybym wierzył w człowieka, musiałbym teraz wierzyć w Boga i diabła, a to jest cała historia. Wszystkie sprawy zazębiają się, szefie, i to właśnie stwarza mi tyle kłopotów.

   Zamilkł. Zdjął czapkę, z pasją podrapał się po głowie, szarpnął znowu wąsy, jakby chciał je wyrwać, zamierzał jeszcze coś powiedzieć, lecz powstrzymał się.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

  

świńskie cyfry uciekają, jakby im wyrosły skrzydła. . .

- Po kiego diabła poszedłeś rachować nad morze? Wybacz, szefie, że cię pytam, ale doprawdy nie rozumiem. Co do mnie, kiedy zmagam się z cyframi, chciałbym skryć się w mysią dziurę, żeby nic nie widzieć. Wystarczy, żebym podniósł oczy i dojrzał morze, drzewo albo kobietę, nawet starą, a świńskie cyfry uciekają, jakby im wyrosły skrzydła.

- To twoja wina, Zorbo - rzekłem, chcąc go podrażnić. - Nie masz siły, żeby się skupić.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

  

  

sine błyskawice przecięły góry. . .

Spadło kilka kropel deszczu, niebo pociemniało. Sine błyskawice przecięły góry. Dziewczęta w białych pelerynkach z koziej skóry spędzały spiesznie kozy i owce z pastwisk. Kobiety pochylone przy piecach rozpalały ogień.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

niech ziemia się zatrzyma, ona się jeszcze porusza, psiakrew, ona wciąż jeszcze kręci się. . .

To nie jest odpowiednia chwila. Najpierw niech ziemia się zatrzyma, ona się jeszcze porusza, psiakrew, ona wciąż jeszcze kręci się, przeklęta, kołysze się jak pokład statku.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)

   

   

   

współczesne wydarzenia były jedynie kupą staroci, tak bardzo je wyprzedzał. . .

- Stare bajdy! - mruknął z pogardą. - Oni nie mają wstydu.

- Co za stare bajdy, Zorbo?

- No wszystko: królowie, demokracje, głosowania, posłowie – zawracanie głowy.

   Dla Zorby współczesne wydarzenia były jedynie kupą staroci, tak bardzo je wyprzedzał. Telegraf, statek parowy, kolej żelazna, powszechna moralność, religia - wszystko to było dla niego zapewne jak sterane, zardzewiałe karabiny. Jego dusza

posuwała się naprzód znacznie szybciej niż nasz świat.

   Trzeszczały liny masztów, wybrzeże wirowało, kobiety zżółkły jak cytryny. Złożyły broń - szminki, gorsety, spinki, grzebienie. Wargi im zbielały, paznokcie zsiniały. Stare sroki traciły cudze piórka - wstążeczki, sztuczne rzęsy, sztuczne pieprzyła. Wstrząsane torsjami, budziły niesmak i litość.

Nikos Kazantzakis (fragment powieści Grek Zorba, 1946)